लाल बहादूर शास्त्री : एका शांतिदूताची कर्तव्यगाथा

         भारताच्या राजकीय क्षितिजावर साधेपणा, सचोटी आणि असामान्य ध्येयनिष्ठा या गुणांनी तळपणारे एक तेजस्वी व्यक्तिमत्त्व म्हणजे लाल बहादूर शास्त्री. 'जय जवान, जय किसान' या एकाच घोषणेने त्यांनी संपूर्ण राष्ट्राला नवी ऊर्जा दिली आणि आपल्या लहानशा कार्यकाळातही त्यांनी जे अजोड कार्य केले, ते भारताच्या इतिहासात सुवर्णाक्षरांनी कोरले गेले आहे. शास्त्रीजींची कार्यगाथा त्यांच्या तरुणपणातच सुरू झाली. महात्मा गांधींच्या विचारांनी प्रेरित होऊन त्यांनी वयाच्या सोळाव्या वर्षी आपले शिक्षण सोडून *असहकार* चळवळीत भाग घेतला. 'काशी विद्यापीठातून' त्यांनी 'शास्त्री' ही पदवी मिळवली. स्वातंत्र्यप्राप्तीसाठी त्यांनी अनेकदा तुरुंगवास भोगला. स्वातंत्र्यलढ्यातील त्यांचा हा संघर्ष त्यांच्या कणखर नेतृत्वाचा पाया ठरला. स्वातंत्र्यानंतर शास्त्रीजींनी उत्तर प्रदेश आणि केंद्र सरकारमध्ये अनेक महत्त्वाची पदे भूषवली आणि प्रत्येक ठिकाणी आपल्या कामाचा ठसा उमटवला.उत्तर प्रदेशचे संसदीय सचिव आणि नंतर परिवहन मंत्री म्हणून काम करताना त्यांनी प्रशासनात अनेक सुधारणा केल्या. त्यांनीच सर्वप्रथम महिला बस कंडक्टरची नेमणूक करण्याची प्रक्रिया सुरू केली. केंद्रीय रेल्वेमंत्री असताना, एका रेल्वे अपघातात झालेल्या जीवितहानीची नैतिक जबाबदारी स्वतःवर घेऊन त्यांनी तातडीने आपल्या पदाचा राजीनामा दिला. राजकारणात 'नैतिकता' जपण्याचा हा त्यांचा निर्णय आजही एक आदर्श मानला जातो. त्यांनी दळणवळण, वाणिज्य आणि उद्योग मंत्रालय तसेच गृहमंत्री म्हणूनही देशाची सेवा केली. गृहमंत्री म्हणून त्यांची कारकीर्द शांतता आणि सुव्यवस्था राखण्यासाठी विशेष गाजली. १९६४ मध्ये पंडित नेहरूंच्या निधनानंतर, देशातील अत्यंत कठीण परिस्थितीत, शास्त्रीजींनी भारताचे दुसरे पंतप्रधान म्हणून सूत्रे हाती घेतली. त्यांचा कार्यकाळ फक्त १८ महिन्यांचा असला तरी, त्यांनी घेतलेले निर्णय आणि दाखवलेले नेतृत्व अतुलनीय होते. 'जय जवान, जय किसान' चा प्रेरणादायी नारा ​हा केवळ एक नारा नव्हता, तर देशाच्या दोन महत्त्वाच्या स्तंभांना दिलेली एक शपथ होती. साध्या राहणीमानाचे, उच्च विचारांचे आणि नैतिक मूल्यांवर निष्ठा ठेवणारे लाल बहादूर शास्त्री हे आजही कोट्यवधी भारतीयांसाठी प्रेरणास्रोत आहेत. त्यांच्या कार्याचा सन्मान म्हणून, १९६६ मध्ये त्यांना मरणोत्तर भारतरत्न या सर्वोच्च नागरी पुरस्काराने गौरवण्यात आले.अखेरीस, लाल बहादूर शास्त्री यांचा जीवनप्रवास आपल्याला शिकवतो की, महानता ही कधीही शरीराच्या उंचीवर किंवा संपत्तीवर अवलंबून नसते, ती चारित्र्याच्या उंचीवर आणि कर्माच्या विशालतेवर आधारित असते. लहान मूर्तीत दडलेले हे असामान्य कर्तृत्व पाहून आजही प्रत्येक भारतीय नतमस्तक होतो.