राष्ट्रीय ग्राहक दिन : सजग ग्राहकच सक्षम भारताची ओळख

       आजच्या वेगवान आणि स्पर्धात्मक युगात ग्राहक हा बाजारव्यवस्थेचा केंद्रबिंदू मानला जातो. आपण खरेदी करत असलेली प्रत्येक वस्तू, वापरत असलेली प्रत्येक सेवा ही ग्राहकाच्या गरजांभोवती फिरत असते. मात्र बदलत्या जीवनशैलीसोबतच वाढलेली स्पर्धा, आकर्षक जाहिराती आणि डिजिटल व्यवहारांमुळे ग्राहकांची फसवणूक होण्याचे प्रमाणही वाढले आहे. अशा परिस्थितीत ग्राहकांना त्यांच्या हक्कांची जाणीव करून देण्यासाठी आणि त्यांचे संरक्षण मजबूत करण्यासाठी दरवर्षी २४ डिसेंबर रोजी राष्ट्रीय ग्राहक दिन साजरा केला जातो.२४ डिसेंबर १९८६ हा दिवस भारतीय ग्राहक चळवळीच्या दृष्टीने अत्यंत महत्त्वाचा मानला जातो. याच दिवशी भारतात ग्राहक संरक्षण अधिनियम लागू करण्यात आला. या कायद्यामुळे प्रथमच ग्राहकांना न्याय मिळवण्यासाठी स्वतंत्र आणि अधिकृत मंच उपलब्ध झाला. यापूर्वी ग्राहकांची फसवणूक झाल्यास त्यांना दीर्घकालीन आणि खर्चिक न्यायप्रक्रियेला सामोरे जावे लागत होते. मात्र या कायद्याने सामान्य ग्राहकाला ताकद दिली आणि “ग्राहक हा राजा आहे” ही संकल्पना प्रत्यक्षात उतरवली.ग्राहक म्हणजे केवळ वस्तू खरेदी करणारी व्यक्ती नसून, तो अर्थव्यवस्थेचा कणा आहे. ग्राहकाने खर्च केलेला प्रत्येक रुपया बाजाराला दिशा देतो. त्यामुळे ग्राहकाचे हित जपले जाणे हे केवळ वैयक्तिक नव्हे, तर राष्ट्रीय हिताचेही आहे. ग्राहक सुरक्षित, समाधानी आणि जागरूक असेल, तरच बाजारपेठ पारदर्शक आणि प्रामाणिक राहू शकते.ग्राहक संरक्षण कायद्यानुसार ग्राहकांना अनेक महत्त्वाचे हक्क प्रदान करण्यात आले आहेत. कोणत्याही वस्तू किंवा सेवेचा वापर करताना ग्राहकाच्या जीवितास किंवा आरोग्यास धोका होणार नाही, याची खात्री देणे हा सुरक्षिततेचा हक्क आहे. तसेच वस्तूची गुणवत्ता, किंमत, प्रमाण, उत्पादन तारीख, वापराची माहिती मिळणे हा माहितीचा हक्क आहे. विविध पर्यायांमधून मुक्तपणे निवड करण्याचा अधिकार, तक्रार मांडण्याचा आणि ती ऐकून घेतली जाण्याचा हक्क, तसेच फसवणूक झाल्यास योग्य भरपाई मिळवण्याचा अधिकारही ग्राहकाला प्राप्त आहे. यासोबतच ग्राहक शिक्षणाचा हक्क हा आधुनिक काळात अत्यंत महत्त्वाचा ठरत आहे.हक्कांबरोबरच ग्राहकांच्या काही जबाबदाऱ्याही आहेत, याची जाणीव ठेवणे तितकेच आवश्यक आहे. कोणतीही वस्तू खरेदी करताना तिची माहिती काळजीपूर्वक वाचणे, पावती किंवा बिल जतन करणे, बनावट जाहिरातींना बळी न पडणे आणि फसवणूक झाल्यास गप्प न बसता तक्रार नोंदवणे ही प्रत्येक ग्राहकाची जबाबदारी आहे. जागरूक ग्राहकच अन्यायाविरुद्ध आवाज उठवू शकतो.ग्राहकांच्या तक्रारींचे निवारण करण्यासाठी भारतात प्रभावी यंत्रणा उभारण्यात आली आहे. जिल्हा, राज्य आणि राष्ट्रीय स्तरावर ग्राहक आयोग कार्यरत असून, ग्राहकांना कमी खर्चात आणि कमी वेळेत न्याय मिळावा यासाठी प्रयत्न केले जातात. आजच्या डिजिटल युगात ऑनलाइन तक्रार प्रणालीमुळे ही प्रक्रिया अधिक सुलभ झाली आहे. त्यामुळे ग्रामीण भागातील ग्राहकही आपली तक्रार सहजपणे मांडू शकतो.राष्ट्रीय ग्राहक दिनाचे महत्त्व केवळ एका दिवसापुरते मर्यादित नाही. हा दिवस समाजात ग्राहक जागृती निर्माण करण्याचे काम करतो. शाळा, महाविद्यालये, सामाजिक संस्था आणि सरकारी विभागांमार्फत विविध उपक्रम राबवले जातात. यामागील उद्देश एकच — प्रत्येक नागरिकाला सजग आणि सक्षम ग्राहक बनवणे.आज ई-कॉमर्स, ऑनलाइन व्यवहार आणि डिजिटल सेवांचा वापर मोठ्या प्रमाणात वाढला आहे. यामुळे सुविधा वाढल्या असल्या तरी सायबर फसवणूक, बनावट वेबसाईट्स आणि चुकीच्या माहितीचे धोकेही वाढले आहेत. त्यामुळे आजचा ग्राहक केवळ खरेदीदार न राहता माहितीपूर्ण आणि सतर्क निरीक्षक असणे आवश्यक झाले आहे.राष्ट्रीय ग्राहक दिन आपल्याला हेच शिकवतो की, हक्क माहित असलेला ग्राहकच खऱ्या अर्थाने सक्षम असतो. ग्राहकांनी जागरूक राहून अन्यायाविरुद्ध आवाज उठवला, तरच एक न्याय्य, पारदर्शक आणि विश्वासार्ह बाजारव्यवस्था निर्माण होऊ शकते. सजग ग्राहक हीच सशक्त भारताची खरी ओळख आहे.