पु.ल. देशपांडे जयंती विशेष

       मराठी साहित्य आणि कलेच्या प्रांगणातील एक अष्टपैलू नटसम्राट, विनोदाचा बादशहा, आणि अवघ्या महाराष्ट्राचे लाडके व्यक्तिमत्व म्हणजे पुरुषोत्तम लक्ष्मण देशपांडे, अर्थात पु. ल. देशपांडे! त्यांचा जन्म ८ नोव्हेंबर १९१९ रोजी मुंबईतील गावदेवी येथे एका साहित्यप्रेमी कुटुंबात झाला. त्यांच्या जन्मदिनी, या महान कलावंताला आदराने स्मरण करणे, हा प्रत्येक मराठी माणसासाठी आनंदाचा क्षण आहे. पु.ल. देशपांडे यांनी केवळ एकाच क्षेत्रात नव्हे, तर साहित्य, संगीत, नाटक, चित्रपट, अभिनय अशा अनेक प्रांतांत आपल्या अलौकिक प्रतिभेचा ठसा उमटवला. त्यांचे व्यक्तिमत्त्व एखाद्या इंद्रधनुष्याप्रमाणे होते, ज्यात अनेक रंग भरलेले होते. त्यांच्या लेखणीतून उतरलेला विनोद हा केवळ हसवणारा नव्हता, तर तो जीवनातील विसंगतीवर, मानवी स्वभावाच्या गंमतीवर आणि मध्यमवर्गीय जीवनातील छोट्या-मोठ्या संघर्षांवर मार्मिक भाष्य करणारा होता. व्यक्ति आणि वल्ली, बटाट्याची चाळ, असा मी असामी, पूर्वरंग, अपूर्वाई, तीन पैशाचा तमाशा या त्यांच्या काही अजरामर साहित्यकृती. त्यांनी रेखाटलेली अंतू बर्वा, सखाराम गटणे, चितळे मास्तर यांसारखी पात्रे आजही मराठी साहित्यात जिवंत आहेत. त्यांना लहानपणापासूनच संगीताची आवड होती. त्यांनी उत्तम हार्मोनियम आणि पेटी वादन केले. अनेक गाण्यांना त्यांनी चाली लावल्या आणि मराठी भावसंगीताला समृद्ध केले. ते एक यशस्वी नाटककार, अभिनेते आणि दिग्दर्शक होते. 'तुझे आहे तुजपाशी' किंवा 'ती फुलराणी' (बर्नार्ड शॉ यांच्या 'पिग्मॅलियन' वर आधारित) सारख्या कलाकृतींनी मराठी रंगभूमीला एक नवा आयाम दिला. त्यांचे एकपात्री प्रयोग आणि सार्वजनिक भाषणे ही तर त्यांच्या बहुआयामी व्यक्तिमत्त्वाची उंची दर्शवणारी होती. पु.ल. देशपांडे यांना कलेइतकीच माणुसकीचीही कदर होती. त्यांच्या साहित्याचे मुख्य भांडवल विनोद नसून, सामान्य माणसांविषयी वाटणारा जिव्हाळा आणि सहानुभूती हे होते. त्यांनी आपल्या लेखनात नेहमीच कलेच्या क्षेत्रापासून दूर असलेल्या, साध्या, सामान्य लोकांच्या माणुसकीच्या गुणांचे कौतुक केले. विनोदाच्या माध्यमातून त्यांनी जीवनातील आनंद, दुःख, आशा आणि निराशा यांचा स्वीकार करण्याचा सकारात्मक दृष्टिकोन दिला. त्यांच्या विनोदात कधीही कटुता किंवा द्वेष नव्हता; तो नेहमीच प्रेमळ आणि आत्मपरीक्षण करायला लावणारा होता. पु.ल. देशपांडे यांच्या योगदानाबद्दल त्यांना अनेक पुरस्कारांनी सन्मानित देखील करण्यात आले ज्यामध्ये पद्मश्री (१९६६), संगीत नाटक अकादमी पुरस्कार (१९६७), पद्मभूषण (१९९०), महाराष्ट्र भूषण (१९९६) अशा पुरस्कारांचा समावेश आहे. त्यांनी साहित्य संमेलनाचे (इचलकरंजी, १९७४) आणि नाट्य संमेलनाचे (नांदेड, १९६७) अध्यक्षपदही भूषवले. पु.ल. देशपांडे यांनी भारतीय दूरदर्शनवर (दूरदर्शन) पंतप्रधान जवाहरलाल नेहरू यांची पहिली मुलाखत घेतली होती. हे त्यांच्या बहुआयामी व्यक्तिमत्त्वाची आणि जनसंपर्कातील महत्त्वाचे स्थान दर्शवते. दूरदर्शनमध्ये काम करत असताना, त्यांना प्रशिक्षणासाठी बीबीसी (BBC) कडे एक वर्षासाठी पाठवले होते. यानंतर त्यांनी फ्रान्स आणि पश्चिम जर्मनीमध्येही काही काळ घालवला. याच परदेशवारीच्या अनुभवांवर आधारित त्यांचे गाजलेले प्रवासवर्णन 'अपूर्वाई' आणि 'पूर्वरंग' लिहिले गेले.  'गुळाचा गणपती' (१९५४) या चित्रपटामध्ये पु.ल. यांनी लेखक, पटकथाकार, संगीत दिग्दर्शक, अभिनेता आणि दिग्दर्शक अशा पाच वेगवेगळ्या भूमिका स्वतःच साकारल्या होत्या. हा चित्रपट त्यांच्या बहुमुखी प्रतिभेचा सर्वोच्च नमुना मानला जातो. 'गुळाचा गणपती' सोबतच 'मानाचे पान' (१९४९) आणि 'मोठी माणसे' (१९४९) यांसारख्या चित्रपटांचे संगीत दिग्दर्शनही त्यांनी केले होते. 'ती फुलराणी' हे नाटक त्यांनी जॉर्ज बर्नार्ड शॉ यांच्या 'पिग्मॅलियन' या नाटकावरून मराठीत 'भावानुवाद' म्हणून रूपांतरित केले. ते मूळ साहित्यकृतीचा केवळ अनुवाद न करता, तिचा भाव मराठी मातीशी जोडत असत. पु.ल. देशपांडे यांना महाराष्ट्रात 'पु.ल.' या आद्याक्षरांव्यतिरिक्त प्रेमाने 'भाई' या नावानेही ओळखले जाते. त्यांच्या जीवनावर 'भाई: व्यक्ती की वल्ली' नावाचा चित्रपटही तयार झाला आहे. पु.ल. देशपांडे यांनी मराठी भाषेला एक सुसंस्कृत विनोद दिला, ज्याने वाचकांना केवळ हसवलं नाही, तर त्यांना जीवनाकडे सकारात्मकतेने पाहायला शिकवलं. त्यांचे साहित्य हे खऱ्या अर्थाने माणुसकी आणि आनंदाचे संचित आहे. पु.ल. देशपांडे हे केवळ लेखक किंवा कलाकार नव्हते; ते एक जीवनवादी तत्त्वज्ञ होते, ज्यांनी मराठी माणसाला आनंदी राहण्याची आणि जीवनाचा मनमुराद आस्वाद घेण्याची कला शिकवली. त्यांचे साहित्य आणि त्यांचे जीवन आजही आपल्याला हसण्यास, विचार करण्यास आणि मुख्य म्हणजे माणूस म्हणून जगण्यास प्रेरणा देत आहे.