नवरात्र चौथा दिवस : देवीचे स्वरूप कुष्मांडा

   आजचा नवरात्रीतील चौथा दिवस, देवीच्या उपासनेतील एक विलक्षण दैवी टप्पा. या दिवशी भक्तांना दर्शन देणारे स्वरूप म्हणजे मातेस “कुष्मांडा” देवी. विश्वाच्या आद्यकारणाला एका स्मितात सामावून घेणारी, अशक्य कठिनतेलाही सहजतेने सोपे करणारी ही देवता, नवरात्रीच्या चौथ्या दिवशी विशेष पूजली जाते. या दिवशीचा रंग ‘पिवळा’ मानला गेला आहे, आणि तोच भक्तीभाव व आध्यात्मिक आनंदाचा सौंदर्यपूर्ण संदेश आपल्या जीवनात फुलवतो.कुष्मांडा देवीचे दर्शन म्हणजे तेजाचा, प्रसन्नतेचा आणि विश्वनिर्मितीच्या स्मिताचे स्मरण. आठ हातांमध्ये शस्त्र, माळा, अमृतकलश, धनाचे भांडार, चक्र, गदा असे विविध दैवी आयुधे असून ती अष्टभुजा म्हणून ओळखली जाते. तिच्या करकमलांमध्ये ‘कमंडलू’ आणि ‘कमळ’ असेही चिन्ह असते. प्रत्येक आयुधामध्ये रक्षण, समृद्धी, बल व ज्ञान या मूल्यांचे वचन आहे. एक हात नेहमीच अभयमुद्रेने उभारलेला दिसतो भिऊ नकोस रे मानव, मी तुझ्यासाठी आहे, असे तो आर्त संदेश देतो.तिच्या नावाचा अर्थच तिच्या रहस्याचा उलगडा करतो ‘कु’ म्हणजे लहान, ‘उष्मा’ म्हणजे ऊर्जा व उष्णता, आणि ‘डा’ म्हणजे  गर्भ. गर्भ बिंदूतून ब्रह्मांडाची ज्योत निर्माण करणारी शक्ती म्हणजेच कुष्मांडा. विश्वरचना एक स्मितातून होऊ शकते हीच दिव्य कल्पना तिच्या ध्यानात सामावते.चौथ्या दिवसाचा रंग पिवळा मानला आहे. पिवळा म्हणजे उर्जा, ओज, आरोग्य, प्रसन्नता आणि वात्सल्याचा रंग. हा रंग सूर्याच्या प्रभेसारखा आपल्याला जीवनातील प्रकाशाचे आणि सकारात्मक जिवंततेचे भान करतो. पिवळा वस्त्र परिधान करून किंवा पिवळ्या फुलांनी सजावट करून आपण जणू संकटांत अडखळणाऱ्या आयुष्याला आनंदाचा, आशेचा आणि सुखाचा प्रकाशाचा आशीर्वाद मागतो. भक्तगण या दिवशी पिवळ्या फुलांची आरास करतात, पिवळ्या मिठायांचे नवे नैवेद्य अर्पण करतात. घराघरांत “हलवा-पूरी” किंवा “बेसनाचे लाडू” सारखे पिवळ्या छटेतील प्रसाद बनवले जातात. प्रत्येक वस्तूमध्ये, रंगामध्ये, सुगंधामध्ये देवीच्या प्रसन्न स्मिताचा स्पर्श जाणवतो. भक्त जेव्हा या स्वरूपाची पूजा करतात तेव्हा त्यांच्या अंतःकरणात केवळ भीती नाहीशी होत नाही, तर जीवनातील निराशेवरही विजय मिळतो. कुष्मांडा देवीची साधना मनाला हलके पण मजबूत करते. तिच्या तेजस्वी हास्यामध्ये भक्तांना वात्सल्याचा उबदार स्पर्श मिळतो. जणू आई आपल्या बालकाला म्हणते, “काय काळजी करतोस? मी इथे आहे, तुझे आयुष्य उजळवण्यासाठी.” या दिवशीचा जप आणि ध्यान अतिशय गूढ मानले गेले आहे. “ॐ देवी कुष्माण्डायै नमः” हा मंत्र उच्चारताना भक्ताला अनुभूती येते की त्याच्या आयुष्याच्या गर्भातली अंधारी पोकळी दूर होत आहे आणि सूर्यनारायणासारखा प्रकाश झिरपत आहे. देवी कुष्मांडा ही केवळ विश्वनिर्मितीची स्त्रीशक्ती नाही तर ती अनादी माता आहे. तिच्याशी भक्तांचे नाते हे भक्तीइतकेच प्रेमाचे आहे. ती स्मिताने ब्रह्मांड घडवणारी असली तरी ती आपल्या भक्ताच्या डोळ्यांतली अश्रू टिपणारी ममता आहे. चतुर्थीच्या या दर्शनाने मनुष्य शिकतो की हास्य आणि प्रकाशामध्येच खरी सर्जनशीलता असते. तिची पूजा म्हणजे केवळ भयापासून संरक्षण नाही, तर आत्म्याला उघडून प्रेमाच्या आणि करुणेच्या अखंड प्रवाहात स्वतःला झोकून देणे आहे. या उत्सवातील घंटानाद, आरतीचे सूर, आणि पिवळ्या रंगाच्या लहरी जणू प्रत्येकाचे जीवन प्रकाशमान करतात. भक्तांच्या हृदयातून उमटणारा भाव असाच "हे देवी, तुझ्या स्मितासकट माझे प्रत्येक दिवस उजळत राहो, अंधःकार नाहीसा होवो, आणि जीवनात प्रेम, सुख, शांततेचा सुवर्णकिरण शाश्वततेसारखा चमकत राहो."